“Arabanın Freni Patladı.” İfadesi Aslına bakarsak Niçin Hatalı?
Bilhassa kamyon ve tırların can almış olduğu kazaların, basına yansımasında genel anlamda “Tırın freni patladı.” şeklinde ibareleri görüyoruz. Haberin içinde ne olduğu maalesef ki doğru olsa da yanlış olan, frenin aslen patlamadığı.
Demek istediğimiz aslen fren patlamasının yanlış bir kullanım olduğu. Şu sebeple frenin lastik şeklinde patlaması mümkün değil.
Peki bu frenlere ne oluyor da aniden tutmuyor ve kazalar başımıza geliyor?
Fren sistemi iyi mi çalışır, ilkin buna bakalım.
Fren sisteminin detayına girmeden genel terimi ile iyi mi çalıştığına bakarsak aslolan konumuzu daha iyi anlatmış olacağız. Kazalara karşı arabalardaki müdafa hatlarından önde gelen frenler, herhangi bir arıza durumunda aracı durdurabilmek için bir yedek sistem ile çalışır.
1970’lerde fren yönetmeliğinin devreye girmesinin arkasından araçlarda, iki devreli ana fren sistemi ve bir el freni bulunmaya başladı. Hidrolik yada havalı fren sistemlerindeki arıza durumunda bir fren sistemi dönem dışı kalabilir.
Bu durumda ise vasıta gösterge panelinde (!) lambası yanar. Sürücü, bu uyarıyı algıladıktan sonrasında fren pedalına kuvvetli basması durumunda öteki fren devreye girer ve vasıta durur. Her ikisi de arıza yaparsa bu sefer el freni devreye girer.
Ne oluyor da hem el freni hem de iki devreli ana fren sistemi çalışmıyor ve “fren patlıyor”?
Bunu iki sistem üstünden ele almak daha doğru olur. Ilk olarak hidrolik frenlerin niçin tutmadığına bakalım.
Hidrolik frenler niçin çalışmaz?
Aracın frenlenmesi için hidrolik yağ basıncından faydalanılır. Pedala uygulanan kuvvet ile merkez silindirin pistonu, tazyik ortaya çıkarır. Tazyik, borularla tekerlek silindirine gider ve silindir pistonları açılarak frenleme yapılır.
Yeni nesil araçlarda mevcud hidrolik frenlerin tutmamasındaki en mühim niçin, araçtaki hidroliğin azalmasıdır. Basıncı ileten borularda yırtılma yada çatlak olması, bağlantı noktalarının gevşemesi, silindirin aşınması ve hidrolik deposunun aşınması fren sisteminin arızalanmasına niçin olur.
Kampanalı fren sistemindeki arızaya ne neden olur?
Kampanalı fren sistemlerinde fren kaliperleri içinde kampana parçası bulunur. Kampananın fren kaliperlerine doğru hareketi sonrasında fren balatalarının vasıta lastiği ile teması sağlanır. Bu sayede de frenleme yapılır. Eski model araçlarda yada motosikletlerde kampanalı fren sistemini görmek mümkündür.
Kampana ve balata arasındaki sürtünme katsayısı, sıcaklıkla azalır. “Fading” de denilen bu ısı, ticari taşıtlardaki balatalarda 100°C’den 400°C’ye çıktığında fren kuvvetinin azalması %60 civarında olur. Fren pedalında basıldığında tutmamasının sebebi bu sıcaklıktır.
Frenlerin tutmamasına yada aşırı ısınmasına yol açan öteki şeyler:
Yokuş aşağıya yavaşlamak için fren kullanılması, aracın ağırlığına bağlı olarak frenin sistemi aşırı ısınabilir. Bu yüzden de ayak freni yerine binek araçlarda vites küçültmeli, büyük araçlarda ise yavaşlatıcı sistem kullanılmalı.
Fading’in önüne geçilmesi için yapılacak şeylerden biri de hız kontrolü. Sürücünün, gittiği hızın farkına varması ise sürücü eğitimi ile mümkün. Doğal ki hız sınırlayıcı da kullanılabilecek öteki yöntemler içinde.
Hidrolik frenlerde ise yukarıda belirttiğimiz durumlara ek olarak bilhassa sıcak havalara dikkat etmek gerekir. Sıcaklığın yüksek olduğu zamanlarda, hidrolik yağı kaynayabilir ve bu da fren sistemini etkisiz hâle getirir.
Önlemi alınmayan ve bakımı yapılmayan her aracın mesele çıkarması muhtemeldir. Bu yüzden de bir felaketle karşılaşmamak için fren sistemleri tertipli denetim edilmelidir.
Dünyanın en büyük otomotiv üreticileri içinde yer edinen Almanya’da durum iyi mi?
Almanya, 1984-1991 yılları aralığında bir araştırma yapıyor ve bu araştırmada kazaya karışan ticari araçların %20’sinde kazaya yol açan şeyin “fren” bulunduğunu buluyor. Bu araştırma, teknik sorunların %57’sinin sebebinin vasıta bakımının yaptırılmaması ve yanlış servis hizmeti bulunduğunu da gösteriyor.
Gerek otoyolları gerekse de araçlarındaki teknolojilerle adından söz ettiren Almanya, yeterlik eğitiminde de titiz davranıyor. Sürücü adaylarına frenle ilgili hususi eğitim veren Almanya, araçların fren bakımı için de yol üstünde durdurarak denetlemeler yapıyor. Kısaca olduğu yerde değil!
“Fren patlaması” tanımı kullanarak meydana getirilen haberlere üzücü olsa da bakalım ve içeriğimizin sonuna gelelim.
Teknik bilgileri inceledikten sonrasında “fren patladı” ibaresinin aslen yanlış bulunduğunu görmüş olduk. “Fren patladı” yerine “fren tutmaması” demek aslen en doğrusu. Şu sebeple gerek hidrolikte gerekse de kampanalı fren sisteminde herhangi bir patlama meydana gelmiyor.
Kaynaklar: Fren Teknik, Independent Türkçe, Alpay Lök
